Opvoeden zonder hokjes: genderbewustzijn in de kleuterklas

Al vanaf de geboorte worden jonge kinderen geconfronteerd met genderstereotypen. Tegen de leeftijd van drie jaar gaan ze deze actief internaliseren. Denk maar aan taalgebruik: meisjes krijgen vaker ‘zachte’ woorden te horen, terwijl jongens met ‘stoerdere’ taal aangesproken worden. Kinderen zijn hier enorm gevoelig voor en vormen zo hun eerste ideeën over wat het betekent om een jongen of een meisje te zijn.

Een van de belangrijkste plekken waar kinderen genderrollen ontdekken, zijn voorschoolse voorzieningen. Hier leren ze niet alleen van elkaar, maar ook van hun leerkrachten. Genderstereotypen kunnen de ontwikkeling beïnvloeden: ze kunnen kansen beperken, interesses afremmen en bepaalde gedragingen ontmoedigen. Zo kunnen kinderen bijvoorbeeld leren dat bepaalde activiteiten en bepaalde speelgoed niet voor iedereen beschikbaar zijn. Daarom is het cruciaal dat professionals een breed en diepgaand begrip hebben van gender, zodat ze alle kinderen gelijke kansen kunnen bieden.

Uit onderzoek bij Vlaamse kleuterleerkrachten blijkt dat zij openstaan voor genderbewust onderwijs, maar dat ze er zelden expliciet op inzetten. Ze sturen kinderen niet bewust naar bepaalde spelactiviteiten, maar een aantal professionals onderneemt ook weinig actie om stereotypes actief te doorbreken. Een leerkracht verwoordde het als volgt:

‘Ze zijn aan het verkennen. Aan de ene kant denk ik dat er niets mis is met een meisje dat graag met poppen speelt of een jongen die vooral met Lego of auto's speelt. Maar ik denk dat je hen de kans moet geven en hen het gevoel moet geven dat dat oké is, en dat er ook niets mis is met het omgekeerde.’

Toch kunnen subtiele keuzes een groot verschil maken, erkennen professionals. De benaming van speelhoeken en de keuze voor boeken met diverse rolmodellen kunnen bijdragen aan een breder genderbeeld. Sommige leerkrachten passen dit bewust toe, bijvoorbeeld door niet over de ‘poppenhoek’ te spreken, maar over de ‘huishoek’, en door boeken aan te bieden die genderstereotypen doorbreken.

Voor de meeste leerkrachten is gender geen prioriteit in hun pedagogisch handelen. Ze richten zich vooral op het algemene welzijn en de interesses van het kind. Gender wordt pas een aandachtspunt wanneer een kind zich niet goed voelt of wanneer er een concreet aanknopingspunt is – bijvoorbeeld wanneer een jongen een roze jas draagt en daarop wordt aangesproken door andere kinderen. 

'Ik denk, zolang alles goed gaat in de klas... Maar wanneer een kind zich echt niet goed voelt, zou ik meer aandacht besteden aan gender. Ook als er bijvoorbeeld een kind is met twee moeders, dan hou je daar allemaal rekening mee.'

Sommige leerkrachten vermijden het benoemen van ‘jongens’ en ‘meisjes’ en gebruiken bewust andere aanduidingen zoals ‘kinderen met een rode trui’. Anderen behouden de traditionele indeling, bijvoorbeeld om praktische redenen. Wat wel duidelijk is: leerkrachten hebben impact en erkennen dit ook. Kinderen nemen hun omgeving als vanzelfsprekend aan. Als een professional stereotypebeelden doorbreekt – zoals een vrouwelijke brandweervrouw tonen op een klasposter – beïnvloedt dat hoe kinderen gender ervaren.

Hoewel de aandacht voor gender in het onderwijs groeit, geven veel leerkrachten aan dat ze niet goed weten hoe ze ermee aan de slag kunnen. Ze missen richtlijnen en materialen om genderbewust te werken. Hier ligt een kans voor beleid en pedagogische ondersteuning: hoe kunnen we leerkrachten beter ondersteunen om genderstereotypen te herkennen en actief te doorbreken? Kleuterleerkrachten staan duidelijk open voor genderbewust onderwijs, maar het wordt nog niet systematisch aangepakt. Met de juiste ondersteuning kunnen zij een omgeving creëren waarin kinderen vrij zijn om zichzelf te zijn – los van genderstereotypen.

Hoe bewust ben jij je van de subtiele genderstereotypen in jouw omgeving, en hoe denk je dat ze jonge kinderen beïnvloeden?

Deze tekst verscheen eerder op Opvoeden doen we samen.