12 oorzaken waarom altijd verbonden zijn zo’n hardnekkige gewoonte of verslaving wordt

Het is ons reflexbrein dat ons doet reageren op prikkels en ons denkbrein dat daar een rationele rem op moet zetten. Het eerste brein zegt ‘doe nu’ en het tweede zegt ‘stop’. Het reflexbrein reageert sneller dan ons denkbrein. Het scheelt slechts fracties van seconden, maar net genoeg om ons denkbrein een stap voor te zijn.

Voor adolescenten het risico om verslaafd te raken groter omdat de ontwikkeling van het denkbrein achterloopt op die van het reflexbrein.

Bovendien is het heel moeilijk voor adolescenten om zich te bevrijden van hun digitale media als ze er eenmaal aan vasthangen, omdat het beloningsnetwerk hun hersenchemie verandert, waardoor ze ernaar hunkeren om online te gaan. Als gevolg blijven ze ingaan op alle signalen, zelfs spooksignalen, om hun mobieltje te grijpen of in te loggen op hun game.

De enige oplossing is het trainen van nieuwe gewoontes, nieuwe reflexen. Dat is wel degelijk mogelijk. Dat blijkt onder meer uit het feit dat in 1958 nog 90% van de mannen rookte en vandaag de dag nog slechts 25%. Nicotine is een van de meest verslavende drugs en toch stopten de meeste rokers, zij het met hulp van de overheid, die ons beschermde tegen onszelf en tegen een tabaksindustrie die, ongehinderd door enige ethiek, miljarden investeerde om ons verslaafd te houden. De antisociale media, met Facebook (nu Meta) als meest schrijnende voorbeeld, doen hetzelfde, zonder enige bekommernis voor mens en maatschappij.

Om de aandacht van hun gebruikers vast te houden en het klikgedrag te maximaliseren, gebruiken de ontwikkelaars van apps en games de resultaten van tientallen jaren oud uitstekend wetenschappelijk onderzoek uit de psychologie, de gedragstherapie en de sociale psychologie, alsook de resultaten van het modernste neuropsychologisch onderzoek. Ze doen dat zo sluw dat hun gebruikers soms tot meer dan tweehonderd keer per dag naar hun mobieltje grijpen. In de VS is het gemiddelde honderd keer per dag. Doordat de gebruikers op die manier gemiddeld drie uur per dag gratis voor hen werken, verdienen die bedrijven miljarden aan de informatie die ze halen uit de onafgebroken gratis stroom van miljarden kliks.

Onze adolescenten en wijzelf lopen het risico verslaafd te raken aan onze appjes doordat onze gewoontes vooral gevormd worden door de onmiddellijke gevolgen ervan. Een sprekend voorbeeld van dat laatste is de manier waarop regelmatig tandenpoetsen een gewoonte werd. Tandartsen hadden al jarenlang geprobeerd de bevolking te overtuigen van het belang van dagelijks tanden te poetsen, met als rationeel argument dat je dan langer van gezonde tanden zou genieten. Tevergeefs. Totdat iemand het geniale idee kreeg om munt aan de tandpasta toe te voegen, en de marketeer Claude Hopkins met Pepsodent de wereld veroverde en iedereen aan het tandenpoetsen kreeg. De onmiddellijke beloning van een lekkere frisse mond en adem kreeg voor elkaar wat alle mogelijke rationele argumenten over het belang op lange termijn niet konden.

1. We zijn van nature ingesteld op onmiddellijke bevrediging. Continu online zijn kan je voortdurend onmiddellijke bevredigingetjes verschaffen – van je behoefte aan iets nieuws, aan actie, aan plezier, aan nodig zijn tot aan je belangrijk voelen, enzovoort.
   Het uitstellen van behoeftebevrediging is een sturende vaardigheid die we moeten leren en trainen. Erin slagen om bevrediging uit te stellen, is belangrijk voor je succes en je geluk in het leven. 
   In zijn wereldberoemde experiment toonde onderzoeker Walter Mischel overtuigend aan dat kinderen die rond de 4 à 6 jaar in staat waren om bevrediging uit te stellen, uitgroeiden tot meer succesvolle volwassenen met hogere scores op school en minder risico op obesitas, drugsverslaving en echtscheiding. Daarbij dient ook vermeld te worden dat het longitudinale onderzoek jaren later ook aantoonde dat heel wat kinderen die het eerder als kleuter niet konden het later alsnog leerden. Je bent dus niet gedetermineerd door die tendens.
2. Elk gedrag dat ons meteen een kort gevoel van opwinding, een stimulerende, activerende kick geeft, kan leiden tot een slechte gewoonte of een verslaving als we er hardnekkig naar blijven zoeken. In vroeger tijden hielp de dopaminekick van het vinden van de buit onze voorouders om te overleven. Een dopaminekick leidt echter niet tot bevrediging en daarom stopt het zoeken naar opwinding niet vanzelf. We kunnen die kick onafgebroken blijven nastreven, ook als de gevolgen erg negatief zijn.
3. Het wegvallen van de onmiddellijke beloning ondermijnt onze aandacht. Wanneer je je ten volle concentreert op één enkele taak, krijg je die dopaminekicks niet meer, je mist ze dan, je mist het gevoel van alertheid dat ze veroorzaken. Echter, langdurig aandacht geven kost dan wel een grotere inspanning, maar wanneer je een taak goed afgewerkt hebt, voel je je tevreden en dat gevoel duurt veel langer dan de kick van een pleziertje. Je kunt het zelfs jaren later nog voelen als je terugdenkt aan je mooie prestatie.
   Het probleem is echter dat het onmiddellijke korte plezier het gewoonlijk wint van latere langdurige tevredenheid. Je gaat voor de korte kick, waardoor je niet het moeilijke werk doet dat tot tevredenheid leidt en met dat onbevredigde gevoel ga je nog meer op zoek naar snelle kicks. Je raakt dan gevangen in wat soms een hedonistische tredmolen genoemd wordt.
   Als je adolescent zich inspant en zijn volle aandacht geeft aan zijn huiswerk, krijgt hij geen dopaminekicks meer en dat voelt saai aan voor iemand die gewoon is aan continue kicks. Hij verveelt zich en dat kan een goed moment zijn om een actieve pauze te nemen. Wanneer hij echter in die paar minuutjes pauze zijn telefoontje bij de hand neemt, begint de dopamine te stromen en… een half uur later hangt hij nog steeds aan zijn telefoon.
4. We zijn van nature ingesteld op het ontwikkelen en vooral het vasthouden van gewoontes. Het voordeel van het gemakkelijk ontwikkelen van aangeleerde snelkoppelingen, gewoontes, is dat ze ons leven veel eenvoudiger maken, zodat we in allerlei situaties met veel minder breinenergie kunnen handelen zonder erbij na te denken. Onze continue schermverbinding is gedeeltelijk te wijten aan het feit dat het een gewoonte is geworden. We denken er ook niet over na, wat het moeilijker maakt om er iets aan te veranderen.
5. De honden van Pavlov begonnen niet alleen te kwijlen wanneer ze voedsel werd aangeboden, maar ook al zodra de laboratoriumassistent verscheen van wie ze dat voedsel gewoonlijk kregen. Dat was het resultaat van een zogenaamde geconditioneerde reflex. Pavlov formuleerde later de hypothese dat alles wat samen met het voedsel werd gepresenteerd deze reactie kon uitlokken, zelfs als er helemaal geen voedsel aanwezig was. Als er op het moment dat het voedsel gepresenteerd werd een bel ging, dan begonnen de honden na verloop van tijd te kwijlen zodra de bel ging, ook zonder voedsel in de buurt. Hetzelfde gebeurt met het geluid van je telefoon, of wanneer verveling de kop opsteekt. Deze prikkels zorgen ervoor dat je, wat je ook aan het doen bent, stopt met je bezigheid en je telefoon pakt. Een belangrijke klus, een gesprek, een gezinsactiviteit – kortom, het echte leven – zal deze pavlovreactie niet tegenhouden, tenzij je jezelf decondioneert door een nieuwe, betere tegengestelde gewoonte te ontwikkelen.
6. We zijn van nature ingesteld op snelle reacties van ons reflexbrein in plaats van trage reflectie. Wanneer onze prehistorische voorouder in de savanne oog in oog kwam te staan met een sabeltandtijger, zou een neiging om te reflecteren fataal zijn geweest. In de jungle van de 21ste eeuw, waar ons succes afhangt van ons breinwerk en leren, is het vaak net andersom.
7. We zijn van nature ingesteld op het detecteren van gevaar. Signalen van mogelijk gevaar leggen veel meer beslag op je aandacht dan signalen van pais en vree. Als je altijd verbonden bent, ben je continu alert en op je hoede. Telkens wanneer we een verontrustende e-mail of boodschap ontvangen – of nieuws dat ons waarschuwt voor dreigend gevaar – versterkt dat ons verlangen om onze e-mails te checken. Hoe angstiger je bent, hoe vaker je dat zult doen. Continu waakzaam en op je hoede zijn veroorzaakt een chronisch en op de lange duur schadelijk laag niveau van stress.
8. We zijn van nature nieuwsgierig. Exploreren van nieuwe dingen is in evolutionaire termen al heel lang een eigenschap die door het reflexbrein wordt aangestuurd en geen grote inspanning vergt. Nieuwsgierigheid is belangrijk om te overleven. Het exploreren heeft waarschijnlijk zelfs zijn eigen breincircuit en het vinden van iets nieuws geeft je hersenen een dopamineshotje.
9. We zijn van nature ingesteld op saamhorigheid. Het is volkomen normaal te verlangen om aanvaard en gewaardeerd te worden door anderen die je belangrijk acht. Niemand wil afgewezen worden. Als je onzeker bent, zul je echter overdreven reageren met intense angstgevoelens bij zelfs de kleinste afwijzing. Herkenbaar? Dan heb je angst om uitgesloten te worden – vooral op antisociale media, waar iemand je kan ‘ontvrienden’ met één enkele klik. (Ik noemde dat FOBE: Fear of Being Excluded). In plaats van je dan los te maken van je antisociale media ga je juist nog dwangmatiger checken, tevergeefs op zoek naar nog meer aanvaarding – waarmee het risico op afwijzing dan nog groter wordt. Kortom, een pijnlijke vicieuze cirkel. Marketeers en appontwikkelaars spelen ook in op dat angstgevoel, goed wetend dat het bij adolescenten sterker is.
10. We willen in onze sociale omgeving op de hoogte blijven van wat anderen zoal doen. De normale behoefte aan saamhorigheid, gecombineerd met onze natuurlijke nieuwsgierigheid, kan ook ontsporen in een overdreven angst om iets te missen (het FOMO-syndroom: Fear of Missing Out). Je hebt dan een constante vrees dat anderen lonende leuke ervaringen hebben terwijl jij er niet van op de hoogte bent. In de eindeloze informatiestroom zul je altijd wel iets missen. Als je onzeker bent, versterkt dat je angst. Je wilt voortdurend online zijn en weten wat anderen doen. Ook daar spelen marketeers en appontwikkelaars sluw op in om je aan hun producten te kluisteren, zodat je altijd ‘mee’ bent.
11. Onze ijdelheid speelt ook een rol in de competitie om er mooier en sympathieker uit te zien dan anderen, spannender dingen te doen, een mooiere kat te hebben, een leuker dansje te kunnen maken, interessantere vrolijke vrienden te hebben… En dan moeten we natuurlijk continu op ons schermpje kijken hoe leuk anderen ons en onze reacties vinden. Bovendien zijn we bereid onze privacy te grabbel te gooien om enkele seconden in de schijnwerpers te staan.
12. Een virtuele sociale wereld kan een vluchtweg bieden wanneer het maken van echte sociale contacten te moeilijk is.

De artificiële intelligentie, die vooral de antisociale media en de zoekmachines gebruiken, is erop gericht om te achterhalen welke inhoud de aandacht van een gebruiker het beste bindt en de meeste impulsieve reacties (klikgedrag) uitlokt. Het algoritme biedt dan automatisch steeds meer van die inhoud aan. Ben je geïnteresseerd in films over varkentjes, dan krijg je op YouTube steeds meer films over varkentjes gepresenteerd. Je wordt meteen beloond, en elke keer als je er eentje bekeken hebt, verschijnt er een reeks nieuwe. De voorraad is eindeloos, je kunt eindeloos blijven kijken en… telkens weer meteen beloond worden met leuke varkentjes.

Wanneer die artificiële intelligentie echter achterhaalt dat negatieve emoties zoals boosheid en angst jouw klikgedrag bevorderen, wordt de gepresenteerde inhoud ook steeds extremer en worden jouw negatieve gevoelens steeds meer opgefokt. Op die manier worden bestaande gevoelens, meningsverschillen en onzinnige complottheorieën versterkt en steeds meer uitvergroot.

Conclusie: deze neuropsychologische en sociale mechanismen bepalen je reacties niet, maar beïnvloeden wel de ontwikkeling ervan. Voordat je probeert het gedrag van je kind bij te sturen, kun je misschien eerst proberen om zelf los te komen van je schermen. Als je het gewend bent om altijd online te zijn, zal het niet gemakkelijk zijn om te stoppen – zeker niet in het begin. Maar troost je, steeds meer mensen slagen erin.

Misschien vindt jouw adolescent het leuk om samen met jou af te kicken. Maak er een wedstrijdje van.

Ontketen het brein van je kind 

Als ouders en leraren onze kinderen en pubers niet leren hoe ze op een gezonde manier met digitale media kunnen omgaan, in hun eigen voordeel, dan zullen de 'antisociale media' dat doen, in hun commerciële voordeel. En dat is heel nadelig voor het welzijn van onze kinderen. Sociale media, appjes, berichtjes, gamen... zijn fantastisch voor jongeren, maar ze verstoren vaak de aandacht die nodig is om taken geconcentreerd te kunnen uitvoeren.

Het boek Ontketen het brein van je kind - van schermverslaving naar digitale vrijheid biedt een onderbouwd én praktisch antwoord op vragen zoals: Is het aantal uren dat je kind met een schermpje bezig is wel normaal? Hindert gamen en gebruik van sociale media het leervermogen van je kind? En hoe kun je je kinderen beschermen tegen overmatig gebruik van digitale media? Auteur Theo Compernolle beschrijft niet alleen wat de beste aanpak is, hij legt ook uit waarom. Want als mensen begrijpen hoe ze het brein van hun kinderen kunnen bevrijden, zullen ze veel beter hun eigen creatieve oplossingen kunnen bedenken.

BESTEL | MEER INFO

Meer lezen

Goed idee: een contract met je tiener over de smartphone 
Tieners en hun smartphone: verbod in de klas of bewuster gebruik? 
Mijn zoektocht naar een gezonder leven: ik gooide alle social media apps van mijn smartphone